Ngadagoan Ema

Umurna kira-kira lima atawa genep taun. Mindeng uulutudan keneh mun ulin di buruan atawa di pipir imah. Karesepna ngala undur-undur atawa nalian lege, anteng ari geus kitu teh.

Sapopoe ngiclik nuturkeun emana, euweuh batur ulin nu sejen, ma’lum jaman harita, imah di pilemburan ancal-ancalan keneh. Demi kasab emana, dagang kukuluban, kayaning kulub hui, kulub cau, kulub suuk jeung kulub sampeu. Dibawana, diais dina boboko jeung disuhun dina nyiru, dituruban ku daun cau. Dagangna tara matuh, kitu we sapanjang Dagoweg, pangjauhna dagangna di Rembrandt plain hareupeun Gedong Hebe. Bubuhan didinya sok loba nu arulin, atuh ka beh kalerna aya lapangan bisbol, urang dayeuh ge bareukieun kana kulub hui jeung kulub suuk.

Ari balikna, mun dagangan geus meh beak, leumpang ka tonggohkeun, nyacat sapanjang Dagoweg, teuing lebah mana lemburna mah, teu apal.

Teu cape, najan kakara umur lima atawa genep taun, leumpang jeung emana mah da loba eureun, loba nyimpang. Nyimpang soteh nawarkeun kulub hui atawa kulub suuk ka imah gedongan nu aya di Dagoweg, ambeh isukan tinggal nganteurkeun.

Jaman keur werit atuh, sagala ge hese, peperangan dor dar keneh ngalawan soldadu Walanda nu hayang ngawasa deui. Nu usaha kana dagang teh beunang diitung ku ramo leungeun, komo mun dagangna ka dayeuh.

Leuheung emana mah gede kawani, meureun bakating ku butuh keur pangupa jiwa jeung ongkoh boa teu nyaho kaayaan jaman nu geus mimiti robah . Ari bapana mah teuing kamana, da asana can kungsi panggih. Kungsi ngadenge cenah bapana teh diirid ku Jepang, kudu milu romusa.

Di hareupeun Gedong Hebe, jalma pagaliwota, bangsa Walanda, cenah jeung bangsa Inggris, teu bisa ngabedakeun da sarua bulena, sarua harelung jangkungna. Lolobana make saragem soldadu, aya deuih soldadu nu semu hideung, sok disebut Gurka. Jol deui sababaraha treuk, tarurun di Wilhelmina Boulevard. Emana mah paciweuh ngaladangan nu meuli, aya Walanda, aya Gurka, nu siga bangsa urang ge aya. Paciweuh, dagangan laris. Paciweuh, sakeak dagangan geus beak.

Emana beberes, ngeprukeun boboko jeung nyiru, samping kebat paranti ngais boboko dikebutkeun, rek balik.

"Ujang, tong kamamana, dagoan sakeudeung, ema rek ka cai heula."

Sakitu nu kadengena teh. Boboko, nyiru jeung samping kebat ditinggalkeun.

Diuk bari nungguan boboko jeung nyiru nu eusina geus ledis. Pleng emana teu embol-embol. Kamana ema, kunaon ema. Euweuh beja. Teu nyaho ema ka mana, teu nyaho ema ku naon.

Ngadagoan ema ti beurang nepi ka peuting, ti peuting nepi ka beurang deui.

Diuk, cingogo, nyempod, peureum, beunta. Sare didinya, kaibunan, kahujanan, kapanasan. Isukna, pagetona, emana euweuh beja.

Kedepruk sora sapatu, aya Walanda nanya.

Jawabna ngadagoan ema. Ditanya saha ngaran, jawabna Ujang. Ditanya padumukan, jawabna gideug, ukur nunjuk ka beulah kaler. Ditanya ngaran ema, jawabna gideug, ukur nyebut ema. Ditanya ngaran bapa, jawabna gideug, ukur nyebut bapa.

Kusiwel Walanda ngaluarkeun keretas, ditulis wachten op moeder, di handapna aya tulisan ngadagoan ema.

Dititah supaya asup ka gedong Hebe, ngahunted bari nyebut ngadagoan ema. Dibawa kana mobil soldadu, embung kalah ceurik gogorentelan bari ngomong ngadagoan ema.

Saminggu euweuh beja, sabulan euweuh beja, sataun euweuh beja. Mangtaun-taun euweuh beja, kamana ema.

Boboko, nyiru jeung samping kebat paranti ngais geus leungit teuing ka mana. Barang dahar sakapanggihna, nginum sakapanggihna, baju rawek, beungeut lodro.

Diuk cameot ngadagoan ema. Mun aya nu nanya ukur nembongkeun tulisan urang Walanda, tulisan ngadagoan ema. Dahar cukup sangu sabungkus deungeunna saaya-aya, mimindengna ukur jeung uyah, manggih lauk asin teh kaitung mayor, teurabna ge dua kali. Dahareun teh pamere ti nu haat. Emana euweuh beja.

Nyaksian didinya aya pertempuran, ragot, aya nu ngaguling, aya nu gegerelengan, aya nu molotot, aya nu ngajleng, aya nu sosoak, aya nu ngahephep.

Nyaksian aya nu maot tuluy jadi pahlawan, nyaksian didinya aya nu tatu tuluy tanpadaksa, nyaksian didinya aya nu ceurik tuluy barintit.

Bandung ngelun ku haseup, Bandung dihuru, Bandung jadi sagara seuneu, Bandung jadi lautan api. Nu ngungsi ka kidulkeun, ngajingjing buntelan, nyuhun samak, ngelek boboko, aya nu sagala dibawa, nanggung jeung nyuhun. Nyaksian kitu ukur ceuleumeut.

"Merdeka! Merdeka! Merdeka!" cek nu ngagorowok bari leumpang ka kidulkeun. Lila-lia hareupeun Gedong Hebe simpe, Walanda mimiti lus-les, teuing ka mana.

Sanggeus merdeka Gedong Hebe disebut Gedong Sate. Nyaksian ka Gedong Sate lar sup jelema, nyaksian di Gedong Sate loba jalma perlente, nyaksian nu turun unggah kana mobil. Nyahoeun unggal peuting Gedong Sate cahaya lampuna mambra.

Nyahoeun asalna Rembrandtweg, diganti jadi Wilhelmina Boulevard, sanggeus merdeka diganti jadi jalan Diponegoro.

Angger dahar cukup sangu sabungkus deungeunna saaya-aya, mimindengna ukur jeung uyah, manggih lauk asin teh kaitung mayor. Mun ditambah tahu teurabna opat kali. Kitu ge dahareun teh pamere ti nu haat. Emana euweuh bejana.

Jaman orde lama ngilu nyaksian, ngadenge nu nyarebut ganyang nekolim, ganyang jeung ganyang, sagala diganyang. Kanyahona ukur garoganyang. Jaman orde lama, ngaguruh nu pidato, revolusi can anggeus, ngaguruh nu surak, ngaguruh nu ayeuh-ayeuhan kumpul di lapangan nu lega.

Umurna beuki nambahan, beuki kolot, beuki robah. Sarua jeung robahna nu lar sup ka Gedong Sate, sarua jeung robahna lapangan di hareupeun Gedong Sate, asalna disebut Rembrandtplain terus disebut Gasibu. Nyaksian bandera beureum bodas ngerab-ngerab katebak angin di pakarangan Gedong Sate.

Angger dahar cukup sangu sabungkus deungeunna saaya-aya, mimindengna ukur jeung uyah. Manggih lauk asin teh kaitung mayor komo mun ditambah tahu jeung tempe, teurabna dalapan kali. Kitu ge dahareun teh pamere ti nu haat. Ema euweuh bejana.

Jaman orde baru ngilu nyaksian, jalma bararis rapih, tara aya sora sakemek, ukur sora tarompet neretet ari upacara agustusan. Sabaraha puluh kali nyaksian upacara agustusan didinya, maneuh unggal taun. Nyaksian loba nu pidato bari ditungtungan menurut petunjuk, numutkeun pituduh.

Nyaksian nu ditewakan, nyaksian nu diagung-agung, nyaksian nu dikerewed dipetruskeun. Nyaksian bandera beureum bodas ngerab-ngerab katebak angin di pakarangan Gedong Sate.

Angger dahar cukup sangu sabungkus deungeunna saaya-aya, mimindengna ukur jeung uyah. Manggih lauk asin teh kaitung mayor komo mun ditambah ku tahu, tempe jeung endog sabeulah, teurabna teu kaitung. Kitu ge dahareun teh pamere ti nu haat. Ema euweuh bejana.

Jaman reformasi ngilu nyaksian nu aleut-aleutan, bari ngagorowok. Nyaksian nu mindeng demontrasi, budak ngora, kolot, lalaki, awewe. Nyaksian loba nu ngacung-ngacung kelebet. Nyaksian nu mindeng silih sered keur demontrasi. Nyaksian nu kalaparan, nu hayang dahar. nu hayang nginum. Nyaksian nu kapanasan, nu kahujanan, nu kaibunan. Nyaksian nu antri duit, nu ngantri minyak tanah. Nyaho aya kompor gas ngabeledug. Nyaksian nu korupsi alangah-elengeh euweuh kaera, weureu seubeuh alatan duit meunang basilat. Nyaksian bandera beureum bodas ngera-ngerab katebak angin di pakarangan Gedong Sate.

Angger dahar cukup sangu sabungkus deungeunna saaya-aya, mimindengna ukur jeung uyah, manggih lauk asin teh kaitung mayor komo mun ditambah ku daging sakeureut, teurabna saendeng-endeng. Kitu ge dahareun teh pamere ti nu haat. Ema euweuh bejana.

Sanggeus belasan taun jaman reformasi umurna meh nincak tujuhpuluh taun. Hujan munggaran ngagebret sabada halodo entang-entangan. Awak mucicid, ngiuhan dina sosompang gedong.

Leungeunna ngucek-ngucek keretas nu aya tulisan ngadagoan ema. Ieu keretas teh dipupusti pisan, dibungkus ku pelastik, ulah cecek ulah bocek. Ku keretas ieu jaman Walanda kumelendang keneh, kungsi hirup senang, loba nu mere dahar, loba nu mere baju. Sup keretas diasupkeun kana saku baju.

Nu kagambar beungeut ema ngora keneh, kira-kira umur opat likur, buuk luis semu galing palebah tarang, beungeut buleud, geulis, kulit hejo carulang, disamping kebat lalayu sekar, make kabaya rada logor, rajeun ditiung ku karembong kayas.

Hanjakal samping kebat nu sok dipake ngais boboko leungit, teuing kamana.

Awak noroktok tiris, sanggeus hujan raat, jung nagtung rumanggieung, ngadon ngajogo di sisi kaler jalan Diponegoro hareupeun Gedong Sate. Di dieu ema kungsi ngomong, ujang tong kamamana, dagoan ema. Pleng ema teu datang-datang nepi ka ayeuna. Aya nu herang ngagendang dina kongkolak panon. Boa ema aya nu mergasa, boa ema kairid ngungsi teu bisa balik deui. Boa ema dipaksa pirusa ku Walanda, boa ema dipaksa pirusa ku Gurka, boa ema nyangsaya ngababatang kacentang bedil.

Poe geus ngagayuh ka peuting, angin beuki tiis, seak awakna ngaheab panas, rey murel, oho oho batuk. Kerewek kana kantong keresek nu dicekel ti tatadi, ngodok botol plastik cai keur nginum, muka tutup botolna, leguk nginum. Hayang ngalungsar, hayang nyangsaya, hayang ngarengkol disimbut haneut. Lep ngalelepkeun kopeah nu meh bulukan, nu laledeh di sisina. Angger karasa tiris kana ceuli, angger karasa tiris kana punduk. Awak tingsariak, awak muriang, awak ngagibrig. Angger ngajogo, congogo, neuteup lampu hias di Gedong Sate nu caang mabra. Ngadagoan ema, gilig maol incah balilahan.

Isuk-isuk, keur carangcang tihang, tukang sasapu, tukang beberesih jalan, nu sok make saragem koneng, ngosrek sasapu, hatena ngecewis na saha nu neundeun patung di dieu, di sisi jalan. Patung diisedkeun, diteuteup sakeudeung, tuluy sasapu deui.

Bray beurang, panon poe geus meletek, mimiti loba nu ngaliwat, nu leumpang, neuteup patung, pada muji alus, ceples pisan jelema keur cinutrung.

Sapoe, patung pada ngantep, dua poe pada ngantep keneh, ukur ditingali ku nu ngaliwat. Tilu poe, mimiti aya nu ningali ti pulisi pamong praja, sabab nu ngaliwat mimiti eureun, ngagimbung ningali patung.

Aya wartawan, aya seniman, aya pulisi, aya tukang sasapu, aya nu dagang inuman, aya nu dagang roko, aya nu dagang gemblong.

Pulisi pamong praja nalengteng saha nu neundeun patung di dinya, euweuh nu gajawab, euweuh nu ngaku, euweuh nu nyaho.

Dina koran ditulis seniman nu embung kanyahoan ku batur, neundeun patung hasil karyana di sisi jalan di hareupeun Gedong Sate.

Nu ahli kana urusan patung narulis dina koran, cenah karya monumental nu teu nyaho saha nu nyieunna, kabeh pada muji, patung tina bahan batu hideung, nyieunna lemes, gurat kahirupan tembres, kaciri siga nu keur engapan, gurat beungeut eces, keur ngadagoan. Nu jadi bahan carita pedah aya tulisan dina saku bajuna rada nonjol semu diukir nu unina ngadagoan ema, luyu jeung nu ditulis ku urang Walanda dina keretas.

Aya nu ngahartikeun ema teh indung, aya nu ngahartikeun ema, ngaran pamajikanana atawa ngaran kabogohna.

Mun ngadagoan ema teh ngadagoan indung, naha digambarkeun patung jalma nu geus kolot, nu geus aki-aki, atuh meureun indungna nu didagoan teh geus kolot pisan, boa geus maot. Kuduna, mun ngadagoan indung mah alusna patung budak. Mun dihartikeun ema ngaran pamajikan atawa ngaran kabogoh, kuduna patung digambarkeun mangsa rumaja, lain aki-aki nu geus kemong, nu geus karijut.

Patung pada ngadeugdeug, patung pada ngalalajoan. Mungguhing nasib, keur jadi jelema mah komo keur jagjag belejag, tara aya nu nanya, boro-boro aya nu nulis dina koran, dalah nu ngajak ngobrol ge euweuh. Na ari geus jadi patung pada ngagimbung, pada nulis dina koran. Pada nulis ge ari geus jadi patung mah euweuh hartina, moal bisa neangan raratan ema, moal bisa noroweco ngabudalkeun rasa.

Dua minggu leuwih patung diantep di sisi kaler jalan Diponegoro hareupeun Gedong Sate, tuluy diakut ku pulisi pamong praja, lantaran nu ngagimbung lalajo patung beuki loba, ngaganggu patalimarga.

Patung dipindahkeun ka kiduleun Gedong Sate, disimpen handapeun tangkal di lapangan parkir.

Ranyong deui nu nulis, majarkeun seni instalasi teu dihargaan, majarkeun pamarentah teu ngarti kana seni, teu ngarti kana eusi hate seniman.

Patung tetep candukul di tukangeun Gedong Sate, teu bisa ojah, teu bisa usik teu bisa malik, teu walakaya. Sumangga masrahkeun nasib ka nu nuju kawasa. Teu bisa neuteup Gedong Sate, nu jadi ciri keur ngadagoan ema.

Patung kahujanan kapanasan, patung katiisan, patung kaanginan. Mimiti semplek dina irung, tuluy semplek ceuli, tuluy semplek biwir. Lila-lila nu sumpung teh tuur, leungeun, dampal suku jeung beuheung, sirah ngagulutuk. Tungtungna awak bencar, awak peuray, sirah peuray, suku peuray. Tinggal ngagunduk beubeulahan batu, handapeun tangkal di tempat parkir. Patung alus, majar beunang seniman aheng nu embung katohyan batur, geus amburadul, geus jadi gundukan beubeulahan batu ngahiji jeung taneuh.

Tina taneuh balik deui kana taneuh, disodokan ku singkup, ku tukang sasapu, dibawa ka sisi kaler jalan Diponegoro, dipake nyeselan sisi lapangan Gasibu. Sesemplekan batu sagede dampal leungeun orok, nu aya ukiran tulisan ngadagoan ema, siga nu ngintip tina sela-sela jukut, neuteup Gedong Sate, ngadagoan ema. Hayang dahar geus lekasan, teu perlu sangu, teu perlu nginum, teu perlu mandi, teu perlu sibeungeut, teu perlu simbut, teu perlu sarung. Teu hayang rumahuh, teu hayang ngalungsar, teu hayang nyangsaya. Teu hayang nyaho teu hayang nyaksian sagala rupa kajadian. Nu perlu mah ngadagoan ema. (*)

---

Mamat Sasmita