Kasilib (Bagean 2)

"Di jalan katingal ku kuring rea jelema nu balawiri, tapi teu aya nu barangbawa, teu aya nu nyuhun atawa nanggung, kabeh lalengoh bae. Jeung teu aya sasatoan ngulampreng. Ari imah mah rempeg."

"Kumaha jelema-jelemana sarua jeung urang-urang?" Ki Lebe nanya.

"Sarua pisan, teu aya bedana, ngan teu aya nu wawuh. Pasarna, rame deuih, boh ku nu baralanja boh ku nu daragang, teu bina jeung di Pasar Salasa. Ti kajauhan ku kuring katingal aya gedong dibenteng luhur, di hareupna make lawang saketeng. Ceuk kuring ka Sabakangkang, "Jauh keneh kitu, ieu teh?"

Jawabna, "Tuh geuning geus katembong!" bari nunjuk kana gedong nu dibenteng tea. Teu lila geus nepi. Lawang saketeng tea dijaga ku gulang-gulang kenca katuhu, bari nyarekel tumbak. Barang nenjo Sabakangkang, gulang-gulang teh tarungkul marere hormat. Ari ka kuring pada marelong. Sup Sabakangkang asup, dituturkeun ku kuring. Enya agreng karatonna teh. Bus kuring arasup ka paseban. Harita Demang Kalangburang, diuk dina korsi gading, di hareupeunana hempak nu ngadareuheusan. Ningal Sabakangkang datang, tuluy ngahiap-hiap. Brek Sabakangkang sila hareupeunana.

"Ari itu saha?" omongna bari nunjuk ka kuring nu harita nangtung di gigir. Nu araya kabeh marelong.

"Ki Malendra, jelema jail!" tembalna.

"Euh, Ki Malendra urang Tegalampar anu kasohor rongkah tea?"

"Enya!" jawab Sabakangkang.

"Diuk Malendra!" omongna ka kuring. Kuring brek diuk.

"Kumaha lantaranana, nu matak manehna bisa datang ka dieu?"

Derekdek Sabakangkang nyarita.

"Tadi pabeubeurang kula ngalantung ka taman, niat nyalayakeun pikir. Teu lila katingal Ki Malendra ngajega di jajalaneun, rek megat kaula. Ari ret kula ka luhur kana gawir, katingal Babah Kan Sun, nu kocap weduk tea, keur ngincer sirah kula ku tumbak. Kula taki-taki. Barang creb, tumbak milepas, sebrut...kula narajang. Ki Malendra nu pajar gagah tea. Durukduk digusur," omongna bari nyikikik seuri.

Hate kuring jadi panas, gereyem mapatkeun pituah aki. Heab hawa panas minuhan paseban. Nu karumpul kabeh arelekesekeng, sawareh maruka kancing, tingharewos nyebutkeun hareudang. Malah demang jeung anakna oge, kesangna munggah ngalucur.

"Na, aya panas kabina-bina teuing!" omongna bari nyusutan kesang.

Jawab nu hempak, "Enya! Munggah asa direrab!"

Ceuk kokolot nu diuk gigireun demang, "Itu semah nu mawa sangar teh!" bari nunjuk ka kuring.

Demang Kalangburang neuteup ka kuring mani anteb pisan. Omongna, "Malendra! Andika di dieu nyemah. Ku kami diaku kalawan someah. Didiukkeun, malah rek disuguhan. Tapi ku naon andika bet rea tingkah, nyieun sangar ka Limbungan. Tembongkeun yen ndika semah hormateun!"

"Hade!" ceuk kuring. "Tapi Sabakangkang ulah sina sindir-sampir bae ka kula!"

"Moal, ditanggung ku kami!" omongna. Sabakangkang ngareret ka kuring ku juru panon. Gereyem kuring mapatkeun pamepesna. Rep panas rerep, kesang taruus deui. Nu araya pada heran.

Sanggeus nu dariuk arayem deui, pok Demang Kalangburang nyarita ka anakna. "Kieu Kangkang, nu matak Bapa ngumpulkeun kokolot-kokolot teh, ieu keur ngabadamikeun ondangan ti Demang Tegal Ula. Ari perkara keur babawaaanana mah geus beres. Ngan nu bingung keneh teh eta di ditu poe-poe ieu menta dikirim nu bisa meuncit hayam. Di urang teu aya pijelemaeunana!"

"Kaula tukangna!" ceuk kuring. Nu araya kabeh ngalalieuk.

"Lakadalah, sukur lamun enya. Kami asa ditulungan kasusah," ceuk Demang Kalangburang bari ningal ka kuring.

"Teu kudu!" ceuk Sabakangkang sorana ngadegdeg.

"Teu kudu naon, Kangkang?" ceuk bapana kaget.

Nu araya kabeh curinghak.

"Teu kudu ka ondangan jeung teu kudu ngirimkeun tukang meuncit hayam!"

"Na, kunaon?" ceuk bapana deui.

"Da Bapa mah teu milu ngarasakeun kanyeri anak. Piraku Bapa teu nyaho, kapan nu rek dikawinkeun teh bebene kaula, anu lucu Cilacingkrung. Ehm geulis, kieu geuning rasana ari euweuh nu nyaah. Bapa sorangan ge, sumawonna mun bela!"

Gempungan jempling.

Lila-lila Demang Kalangburang pok deui ngomong, "Enya Kangkang, Bapa ge lain teu nyaho. Tapi da salah maneh, naha heunteu nyarita ti bareto. Ayeuna mah geus leuir teuing, geus kapiheulaan ku Ki Bincurangherang, anak Demang Warudoyong. Lamun urang ayeuna teu datang jeung teu nyumponan pamentana, kawas naon engke Demang Tegal Ula jeung Demang Warudoyong ka urang. Palang siang baris ngarurugan perang."

"Tapi...Jeneng Demang," ceuk hiji kokolot anu diuk tukangeun Sabakangkang," ceuk kaula mah tacan leuir, da Bincurangherang jeung Cilacingkrung teh tecan karawin, kakara arek!"

"Enya, tapi kapan geus ondang-ondang. Lamun ku urang di ganggu, pisakumahaeun teuing pigujrudeunana?"

"Gujrud heunteuna mah kumaha engke bae, Jeneng Demang!" ceuk nu nyarita tadi. "Atuh kudu bae perang, pan urang tukangna. Geuning baheula oge basa urang hirup keneh di alam manusa kawas naon katawuranana balad petol diubrak-abrik ku urang. Kasedekkeun sotenan urang ka dieu, bane bae baladna ditambah mangewon-ewon."

"Kumaha saenyana maksud andika teh?" ceuk Ki Demang.

"Ari ceuk kaula mah geus jadi kakuduan, urang melaan anak!"

Reup geuneuk Demang Kalangburang beureum, nambaga atah beuleum! Era jeung ambek, lantaran diweweleh. Omongna heuras. "Kami lain embung melaan anak, tapi memang gampang ari ngomong mah. Inget, urang kudu nyanghareupan dua Kademangan. Na kira-kira urang baris kuat?"

Jempling.

"Mun kaula meunang milu nyarita," ceuk kuring. "Kaula boga pamanggih!"

Sabakangkang ngalieuk ka kuring.

"Puguh bae meunang mah," ceuk Demang Kalangburang.

Ceuk kuring, "Memang enya, Sabakangkang kudu dibelaan!"

Sabakangkang ngalieuk deui ka kuring bari giak.

"Tapi sabisa-bisa kudu herang caina beunang laukna. Kudu ku akal anu lantip, ulah matak jadi kagorengan, komo jeung ngajadikeun peperangan sagala mah. Kajaba lamun geus teu aya deui jalan!"

"Taah, tah, alus pamanggih teh!" ceuk Demang Kalangburang. "Cing, cing, kumaha akal nu lantip teh?"

"Perkara akalna mah pasrahkeun ka kaula bae. Engke kaula rek badami jeung Sabakangkang. Ngan kaula perlu indit ka ditu ayeuna-ayeuna, pikeun nalungtik kaayaanana."

Sabakangkang pindah diukna ka deukeut kuring, malah tuluy ngarangkul, bari ngomong, "Teu sangka, geuning ieu teh pinubelaeun ka kaula. Boro tadi mah ku kaula dijejeleh. Hampura bae, nya!"

"Can puguh hasil, Kangkang," ceuk kuring.

"Najan teu hasil, tetep andika rek diaku dulur!"

"Hade, Malendra!" ceuk Demang Kalangburang. "Kami masrahkeun ka andika sarta kami jangji, lamun usaha andika hasil, kula rek kaul: sakahayang andika rek dicumponan. Isuk andika rek dianteurkeun ka ditu, ka Tegal Ula ku gulang-gulang, pikeun jadi jagal hayam. He, arandika kabeh" omongna ka nu karumpul. "Ayeuna mah meunang balubar bae. Pageto omat karumpul deui, urang bareng ka ondangan tea!"

Kumpulan bubar.

Kuring diaku di "kaputran" Sabakangkang. Sapeupeuting terus babadamian, piakaleun ngarebut bebenena tea.

Isukna isuk-isuk, kuring geus saged. Nu rek jajap, gulang-gulang ngaran Balaketa jeung Balaketu, geus araya. Teu lila jol Demang Kalangburang jeung Sabakangkang daratang.

Ceuk Demang, "Kumaha geus saradia?"

Dijawab ku Balaketa, "Sadia!"

"Jung atuh geura arindit meungpeung iuh. Ambeh gancang, geura tarumpak Si Muih Kancang bae, tutunggangan kami!" omongna bari tuluy gegereyeman. Teu lila. Gelebug angin puyuh lilimbungan. Hiuk...nebak ka kuring jeung gulang-gulang. Belesat kuring jeung Balaketa-Balaketu kebat, bari henteu napak lemah. Ku tarik-tarikna angin, panon ge meh teu bisa dibeuntakeun. Ceuli munggah hihiengan. Tirisna lain lumayan. Angin teh ngaliwat ka lebah dieu, ka wetaneun imah Ki Darma. Di dinya muihna tarik pisan, dapuran awi Ki Darma nepi ka kawas pocongan pare. Ku kuring dirawel, durukduk karabut ka akar-akarna.

"Paingan, paingan!" ceuk Ki Darma bari gogodeg, "Tadi oge geuning ku kaula geus dicaritakeun!" omongna deui ka nu rea. Nu rea gogodeg.

"Teu lila, kuring jeung Balaketa-Balaketu, geus tepi ka nu dijugjug. Poe eta teh poe ngangkatna karia nu lilana baris tilu poe tilu peuting. Jelema-jelema geus rea. Dak-dek-dok anu narakolan suluh, wah-wih-weuh anu keur marapaesan balandongan jeung patengahan. Di pipir suluh geus numpuk, daun jati geus ngarungrung, cau turuyan geus ngahunyud. Dina sosompang beulah katuhu, barudak ngora keur ngadarukduk nyirian barang-barang injeuman. Aya korsi, samak, piring, gelas, seeng, aseupan, siwur, jeung rea-rea deui. Ari nyirianana ku apu campur gambir. Gamelan, ronggeng, geus lengkep katut panayaganana."

"Tuh, ceuk kaula oge tadi!" Aki Candra megat kalimah.

"Ti dinya kuring dideuheuskeun ka pribumi. Ku pribumi ditepungkeun jeung kokolot urusan lauk. Ari kuring geus ditarima mah, Balaketa-Balaketu tuluy bae aramitan marulang."

"Ningal pigaweeun, matak wegah memeh prak. Tuda lain puluh deui atawa ratus, hayam peunciteun teh aya rewuna. Ti barang datang, teu eureun-eureun kuring meuncitan hayam. Leungeun mah mani geus asa cangkeweng. Na ana gebeg teh kuring ngagebeg, ningal Si Jelug jeung Si Bibit cocooan kuring. Hate teu tega. Dagdagan dipenta ka kokolot lauk. Kabeneran dibikeun. Kop cenah itung-itung buruhna. Ku kuring sina dianteurkeun deui ku nu mawana."

"Paingan Si Jelug jeung Si Bibit wararas deui," ceuk Bapa Raksa.

"Ti jelema-jelema di dinya kuring meunang katerangan, cenah Nyi Cilacingkrung beurang peuting gawena ngan ceurik bae, lantaran embungeun dikawinkeun ka Bincurangherang, da geus pakait pikir jeung Sabakangkang."

"Ku pitulung pangasuhna, kuring bisa rerencepan nepungan kobongna. Nampana darehdeh pisan, da nyahoeun kuring utusan beubeureuhna. Omongna, "Kumaha Kakang Kangkang, cageur?"

"Geuning?"

"Cageur, da puguh teu gering, teu cageur, da puguh direbut bebene!"

Cilacingkrung kembang irung.

"Karunya," omongna deui lalaunan.

"Ari parnana pisan mah, lantaran manehna ngadenge beja, cenah bebenena mah geus teu ingeteun bari taeun."

"Ah, teungteuingeun nu mere beja!" omongna. "Yeuh utusan, moal nepi ka carindul kieu uing teh, mun teu inget bae ka manehna mah."

"Geulis Mang, Cilacingrung teh?" Ki Sastra lulutu tea megat kalimah.

"Ah, nya kitu, ukur jajar jarian. Teu jauh tina ngaranna!" ceuk Ki Malendra. Pok deui Ki Malendra nuluykeun deui caritana.

"Ceuk kuring ka Cilacingkrung, "Ari geus, kahayang saha rek kawin ka Bincurangherang teh?"

"Kahayang kolot pada kolot," omongna. "Da uing jeung manehna mah boro-boro mun wawuh, papanggih oge encan. Malah bejana, manehna oge geus boga kabogoh ka anak Kaliwon Tamiangropoh. Cing atuh utusan, uing tulungan! Da Kakang Kangkang mah teu beunang diarep-arep!"

"Puguh nya eta, nu matak ngirim utusan oge, ku tina hayang melaan."

"Hayu atuh urang minggat bae!"

"Ke heula, sabar! Ulah gurung gusuh. Kahayang Sabakangkang, kudu herang caina beunang laukna, ulah matak gujrud."

"Kumaha atuh? Mangkaning kapan, engke peuting dikawinkeun teh!"

"Ulah salempang! Masih keneh aya waktu, asal nurut bae ka kaula!" Tuluy kuring ngaharewos, ngabejaan anu ku manehna kudu dijalankeun.

Sanggeus manehna jangji rek tigin, buru-buru kuring kaluar ti kobongna, sabab di luar kadenge jelema-jelema ngaguruh jeung gamelan nang-neng-nong lagu papalayon, tanda aya tamu datang.

Teu salah, horeng panganten lalaki datang, digandeng ku awewe-awewe tengah tuwuh, diiring ku cawene-cawenena nu narangeuy baki kueh, ditema ku nu marawa barang-barang sipat nyamu, sababaraha telebug. Sapandeurieun eta nu marawa parabot dapur: seeng jeung katel tambaga, aseupan, dulang jeung pangarihna, halu, lisung jeung nyiruna, gentong jeung siwurna, piring jeung sendokna. Ditema deui ku nu marawa pacul jeung kitrina. Disambung ku gegeden-gegeden jeung kokolot-kokolot, di antarana indung-bapana. Pangpandeurina pisan barudak bujang.

Waktu eta aleutan ngaliwat ka hareupeun kuring, kuring teu eureun-eureun mapatkeun "Si Balik Tingal" bari dipelong panonna saurang-saurang.

Sanggeus diaku ku pribumi jeung didariukkeun, tuluy seserahan.

Reup peuting merul tatamu daratang, boh ti nu deukeut boh ti nu jauh.

Demang Bitungwulung satumenggungna, Demang Tamiangropoh sakorawana, Dalem Tuurpugur sabaturna, Menak Putatsemplak sabaladna, Kalangburang Sabakangkang sapangiringna. Aya nu tarumpak angin barat, aya nu tarumpak angin puyuh, aya nu tarumpak angin topan.

Gamelan teu eureun-eureun Papalayon. (*)

Sambungan ti Bagean 1

Nyambung ka Bagean 3

---

Ki Umbara