Si Kabayan

Saha urang Sunda anu henteu terang ka Si Kabayan? Salian ti jadi tokoh dongeng anu baheula mah sok ditepikeun ku nini jeung aki ka incu, ayeuna mah ditulis jadi buku sarta dijieun pilem sagala. Dina majalah basa Sunda sok aya lulucon anu tokoh utamana si Kabayan. Di Banten bejana aya makam anu disebut makam Si Kabayan. Wallahu'alam naha enya anu dikubur di dinya teh anu sok jadi tokoh dongeng tea, atawa si Kabayan nu sejen deui.

Si Kabayan tokoh dongeng mah fiksi, ngan aya dina hayalan anu nyaritakeun atawa nu nuliskeunana, jadi mustahil aya bungkeuleukanana nepi ka kudu dikubur sagala. Tapi henteu mustahil ketang sabada dikubur, kakara caritana sumebar bari jeung ditambahan atawa direka-reka ku ahli carita. Enya henteuna kitu tanwande kudu dipaluruh heula sacara ilmiah.

Si Kabayan teh dipikaresep pisan ku urang Sunda. Buktina nu nyieun carita nu tokohna Si Kabayan teu beak-beak. Bari jeung lamun dititenan pasipatan tokoh si Kabayan teh henteu salilana konsisten. Maksud teh dina saban carita sipat si Kabayan teh henteu salilana sarua. Sakapeung digambarkeun pangedulan, teu nyaho di cedo, wani kurang ajar ngaheureuykeun mitoha. Sakapeung digambarkeun jadi tukang tipu anu resep ngabobodo batur kaasup mitohana sorangan. Cindekna unggal pangarang anu nyiptakeun carita Si Kabayan bisa ngagambarkeun pasipatan tokohna luyu jeung kahayangna. Ku sabab kitu henteu kudu heran lamun Utuy T. Sontani (1920-1979) dina taun 1957 nyebutkeun yen Si Kabayan teh manusa anu geus teu nanaon ku nanaon. Maksudna manusa anu geus henteu kapurba deui ku rupa-rupa rasa anu biasa mangaruhan jelema. Hartina ceuk Utuy mah si Kabayan teh manusa anu geus ngungkulan kamanusaanana, alias manusa pinunjul. Tapi dina dramana anu ditulis ku Utuy dina basa Indonesia nu judulna Si Kabayan (1959), digambarkeun si Kabayan teh jadi dukun nu dianggap wacis jeung sakti, tapi saenyana mah ngaheureuykeun jalma-jalma anu daratang marenta tulung ka inyana.

Utuy ngabandingkeun tokoh Si Kabayan anu geus teu nanaon ku nanaon teh jeung tokoh Sangkuriang anu digambarkeun dina libretona Sangkuriang (basa Indonesia 1959, basa Sunda, 1963) jadi manusa individualis anu ngan percaya ka dirina pribadi bae. Manehna embung ngaku Dayang Sumbi teh indungna, sabab terangna ngeunaan hal eta teh ti nu lian. Tangtu sarerea oge kitu, da waktu dijurukeun mah apan kabeh manusa ge tacan hideng, kumaha rek terang saha nu ngajurukeunana? Ceuk Utuy, eta dua tokoh anu beda-beda sipatna teh mangrupa kakayaan batin Ki Sunda. Sangkuriang anu ngan percaya ka dirina sorangan jeung Si Kabayan anu nganggap yen nu lian teh ngan aya pikeun diheureuykeun, dijadikeun kaulinan. Dirina sorangan mah apan geus teu nanaon ku nanaon.

Nepi ka kiwari interpretasi Utuy ka dua tokoh dongeng titinggal karuhun Sunda teh tacan aya nu ngabantah. Hartina tacan aya nu lian nu mere interpretasi orisinal boh ngeunaan Si Kabayan boh ngeunaan Sangkuriang.

Naha anggapan Utuy yen Si Kabayan teh manusa nu geus teu nanaon ku nanaon teh bener?

Lamun urang nitenan dongeng-dongeng Si Kabayan anu kungsi aya dina hasanah sastra Sunda, boh lisan boh tinulis, anggapan Utuy teh luyu jeung kanyataan. Si Kabayan anu aya dina dongeng cara nu dimuatkeun dina disertasina Maria Coster-Wijsman - Uilen spiegel-verhalen in Indonesie in het biezonder in de Soendalanden (1929), henteu ngagambarkeun hal eta. Nu nyampak ngan carita nu pikaseurieun tur cara umumna carita pikaseurieun (lain ngan dina basa Sunda bae), rea anu jorang anu ku sawareh mah baris dianggap henteu merenah dibaca di lingkungan jalma sopan. Nu matak waktu Bale Pustaka nyusun buku Si Kabayan (1932) dumasar kana dongeng-dongeng anu aya dina disertasina Maria Coster-Wijsman, nu dipilihan teh ngan carita anu "aman" bae, nyaeta anu henteu nyigeung parabot reproduksi jelema. Keur umumna urang Sunda, Si Kabayan teh lain tokoh ideal. Moal aya urang Sunda anu nganggap Si Kabayan teh idolana. Lamun aya jalma nyebut ka baturna, "Silaing mah kawas si Kabayan!", tangtu eta teh lain ku sabab baturna tea nembongkeun parangi anu pujieun, atawa ku sabab geus nembongkeun prestasi anu nyongcolang.

Tapi Si Kabayan angger jadi tokoh anu dianggap has Sunda. Ku sabagian urang Sunda jeung ku umumna nu lain urang Sunda, Si Kabayan dianggap representasi urang Sunda. Citra ngeunaan urang Sunda henteu bisa leupas tina citra Si Kabayan. Jalma tukang heureuy anu tara pisan daria, anu dina nyanghareupan konflik jeung masalah jalan kaluarna ku bobodoran.

Tangtu bae anggapan yen urang Sunda teh sarua jeung Si Kabayan, henteu bener. Anggapan yen urang Sunda teh henteu bisa daria, henteu bisa nyanghareupan konflik teh salah. Dina sajarah Republik Indonesia, urang apan nyaksian munculna Ir. Djuanda dina waktu nagara nyanghareupan krisis kadaerahan dina ahir taun 1950-an. Kitu deui munculna H. Ali Sadikin nu sukses ngawangun Jakarta jadi kota metropolitan di tengah parobahan Orde Lama ka Orde Baru. Dina tipologi Utuy, duanana moal kagolongkeun ka Si Kabayan anu geus henteu naon-naon ku nanaon, tapi ka Sang Kuriang anu ngawangun talaga buatan dina jero sapeuting. Tapi asa henteu aya nu sok ngaidentifikasi Sangkuriang ka urang Sunda. Leuwih rea anu ngaidentifikasikeunana teh ka Si Kabayan.

Pikeun ngarobah citra ngeunan diri hiji bangsa atawa seler, henteu babari. Citra urang Sunda teh, Si Kabayan lain citra anu positif, tapi citra Sangkuriang oge henteu matak agul (ku sabab turunan anjing jeung babi nu ku budaya jeung kayakinan urang Sunda kiwari sorangan lain sato anu mulya, malah najis). Lamun urang Sunda hayang miboga citra anu positif, kudu nyieun legenda anyar upamana ku nembongkeun prestasi anu luar biasa dina ngawangun Indonesia, jadi bangsa anu dipihormat ku bangsa lain, lain jadi bangsa paria nu ngan bisa ngekspor babu jeung kuli sarta gawena kekeleyengan neangan hutang. Ngan lamun aya urang Sunda anu prestasina diaku ku lain urang Sunda bae, lain ku seler sabangsa pada-pada urang Sunda bae, citra yen urang Sunda teh Si Kabayan anu kabisana ngan bobodoran ku sabab henteu bisa ngungkulan masalah anu disanghareupan bisa leungit. (*)

---

Ajip Rosidi