Ciamis Pulangkeun Deui Ka Galuh

Balarea di Tatar Sunda umumna pada apal, yen daerah jeung pamarentahan Ciamis, baheulana disebut Galuh. Dina mangsa awal gelarna, Galuh teh ngaran hiji karajaan di Tatar Sunda. Leungit gelar karajaan, ganti jadi kabupaten. Sanggeus jadi kabupaten, ngaran Galuh diganti jadi Ciamis (1915).

Karajaan Galuh diadegkeun ku Wretikandayun dina awal abad ka-7 M. Puseur dayeuhna oge sarua disebut Galuh (tempat anu ayeuna disebut Karangkamulyan, sakiduleun puseur dayeuh Ciamis). Karajaan jeung puseur dayeuhna dingaranan Galuh, dumasar kana kecap "galuh" anu ngandung harti permata.

Galuh sabage karajaan lumangsung dina waktu kacida lilana, nyaeta nepi ka akhir abad ka-16 M. Dina tahun 1595 Galuh kaereh ku Mataram. Kadudukanana robah tina karajaan jadi kabupaten vassal (patalukan) Mataram. Antara tahun 1705 nepi ka akhir abad ka-18 M, Kabupaten Galuh aya dina kakawasaan Kompeni (VOC). Ti mimiti awal abad ka-19 M, Kabupaten Galuh ku Pamarentah Hindia Walanda diasupkeun ka wilayah Karesidenan Cirebon nepi ka taun 1915.

Waktu Kabupaten Galuh diparentah ku Bupati R.T.A. Sastrawinata (1914–1935), eta kabupaten dikaluarkeun deui ti wilayah Karesidenan Cirebon sarta diasupkeun ka wilayah Karesidenan Priangan. Nya harita pisan (taun 1915) sacara resmi, Galuh sabage ngaran daerah jeung pamarentahanana diganti jadi Ciamis.

Sanajan kitu, ngaran Galuh tetep nyantel dina ati sanubari urang Galuh tug nepi ka kiwari. Dina kahirupan masyarakat, kecap "Galuh" dipake ngaran mangrupa-rupa widang kagiatan. Contona, jadi ngaran paguron luhur (nyaeta Universitas Galuh), ngaran organisasi atawa pakumpulan, kayaning Wargi Galuh, Yayasan Galuh Taruna, Asrama Mahasiswa Galuh (di Yogyakarta), jeung rea-rea deui. Hal eta ngebrehkeun yen urang Galuh leuwih reueus ngagunakeun ngaran Galuh batan Ciamis. Pikeun urang Galuh mah, eta kareueus teh beunang disebutkeun natrat sapanjang jaman, lain pedah kiwari loba urang Sunda anu ngadu-renyomkeun deui masalah jati diri.

Naon sababna urang Galuh leuwih reueus ngagunakeun ngaran Galuh batan Ciamis? Sikep masyarakat anu ngebrehkeun kapengkuhan kana jati dirina, sakuduna meunang panoweksa (perhatian) ti pamarentah daerah, luyu jeung kawajiban pamarentah, nyaeta ngayomi jeung merhatikeun aspirasi masyarakat. Pamikiran eta pisan anu ngahudang ayana pameredih anu jadi judul ieu tulisan.

Pikeun ngajawab eta pananya, tinangtu kudu dipaluruh kasang tukangna. Kecap Galuh jeung Ciamis kudu dikanyahokeun asal-usul jeung hartina, sarta ajen anu tumerap dina eta kecap (ngaran).

Asal-usul Kecap Galuh jeung Ciamis

Dina basa Sansakerta, kecap "galu(h)" miboga dua harti. Kahiji, sabangsa batu permata. Kadua, putri raja anu masih keneh lajang, tapi geus nyekel pamarentahan. Aya oge anu nyebutkeun yen kecap "galuh" hartina sarua jeung "galeuh", nyaeta bagian tengah (inti) tangkal kai anu pangteuasna. Pamanggih sejen nyebutkeun yen kecap "galuh" babandinganana jeung "galih", nyaeta jeroning pikir. "Galih" teh "galeuhna" kalbu (ati sanubari). Ari W.J. van der Meulen (sajarawan Walanda) nyebutkeun yen kecap "galuh" asalna tina kecap "sakaloh", anu hatina "ti walungan asalna". Harti "galuh" nu mana anu bener? Gumantung kana dilarapkeunana eta kecap.

Kumaha ari kecap Ciamis? Ti mana asal-usulna jeung naon hartina? Ciamis asalna tina dua kecap, nyaeta "ci" jeung "amis". Kecap "ci" nuduhkeun cai. Eta kecap memang ilahar dijadikeun bagian awal ngaran tempat anu ngabogaan loba sumber cai (walungan jeung sajabana). Di daerah Ciamis oge loba walungan jeung sumber cai sejenna. Kecap "amis" dina basa Sunda nuduhkeun rasa, saperti rasa gula atawa madu. Tapi dina basa Jawa mah, kecap "amis" teh nuduhkeun bau hanyir, saperti hanyir getih, hanyir lauk atawa daging, jeung sajabana ti eta.

Pikeun muguhkeun naha kecap "galuh" jeung "ciamis" ngabogaan ajen dina kahirupan masyarakat Galuh (Ciamis), tinangtu kudu dicukruk galurna dipapay raratan sajarah digunakeunana eta kecap (ngaran) dina kahirupan urang Galuh (Ciamis), ti bihari tug nepi ka kiwari.

Numutkeun Wawacan Sajarah Galuh, di tatar Sunda, kecap (sebutan) "galuh" geus dipake ti mimiti jaman memeh sajarah (prasejarah). Mimitina eta kecap dipake ngaran ratu, nyaeta Ratu Galuh. Sanggeus ngelehkeun bangsa siluman, Ratu Galuh ngadegkeun nagara di Lakbok. Saterusna, kecap "galuh" digunakeun dina ngaran nagara anu diadegkeun ku Ratu Galuh, nyaeta Bojonggaluh, minangka gaganti nagara Lakbok. Eta nagara pernahna di daerah patimuan walungan Cimuntur jeung walungan Citanduy, tegesna di Karangkamulyan ayeuna (tempat di sakiduleun puseur dayeuh Ciamis).

Carita Ratu Galuh lain sajarah, tapi dongeng, sabab Ratu Galuh lain tokoh dina sajarah, tapi tokoh dina mitos. Ku sabab eta mitos sumebar di masyarakat sacara turun-tumurun, teu karasa eta mitos teh jadi "sajarah" anu ditarima ku masyarakat (accepted history dina istilah basa Inggrisna mah).

Ajen Galuh jeung Ciamis Dina Sajarah

Galuh sabage ngaran resmi daerah jeung pamarentahanana, mibanda ajen sajarah anu luhur, pangpangna Galuh dina jaman karajaan. Ari sababna, Galuh ti mimiti jadi karajaan nepi ka jadi kabupaten, ngawengku waktu anu kacida lilana (awal abad ka-7 nepi ka akhir abad ka-16 M). Dina mangsa eta, Galuh beunang disebutkeun aya dina jaman kajayaan. Kajayaan Galuh anu kacida punjulna nyaeta waktu puseur karajaan aya di Kawali, pangpangna dina mangsa pamarentahan Prabu Niskala Wastu Kancana. Hal eta diebrehkeun dina Prasasti Kawali I. Dina eta prasasti aya kalimat anu unina kieu:

...nu siya mulia tanpa bhagya parebu raja wastu mangadeg di kuta kawali, nu mahayu na kadatuan surawisesa...nu najur sagala desa...

Hartina:

...nu mulya pertapa nu bagja Prabu Raja Wastu, nu marentah karaton Surawisesa...nu ngawalgrikeun sanagara...

Kalimah anu dijadikeun motto ku Pemda Kabupaten Ciamis ayeuna, nyaeta "Pakena gawe rahhayu pakeun heubeul jaya di buana", taya lian kalimah panutup dina Prasasti Kawali I. Eta kalimah teh bagian tina palsapah kagaluhan anu mangrupa amanah, sabab harti eta kalimah teh "kudu ngabiasakeun migawe (milampah) kahadean sangkan lila jaya di dunya".

Sajaba ti kitu, Galuh oge ngabogaan ajen palsapah, nyaeta "Palsapah Kagaluhan". Eta palsapah dumasar kana pamadegan Prabu Haurkuning. Kusabab kitu, eta palsapah disebut oge "Elmu Kagaluhan Haurkuning". Inti PalsaPah/Elmu Kagaluhan nyaeta pamadegan, di antarana pamadegan yen "hirup kumbuh teh kudu didasaran ku silih asih. Ananging hirup teh teu cukup ku asih bae, tapi kudu dipirig ku budi pekerti anu hade. Kudu aya pamilih antara hade jeung goreng. Ari nu sok kaseungitkeun teh taya lian anging anu berbudi".

Sajaba ti ngandung ajen palsapah, kecap "galuh" bangun miboga daya magis. Bisa jadi hal eta balukar tina sumebarna mitos Ratu Galuh di masarakat. Sanggeus Galuh jadi kabupaten, Galuh tetep ngabogaan ajen, tapi henteu luhur saperti keur zaman karajaan. Kituna teh kaharti, sabab harita Galuh jadi daerah jajahan. Tapi Kabupaten Galuh kungsi nembongkeun kamekaran, nyaeta dina mangsa pamarentahan Bupati R.A.A. Kusumadiningrat (1839-1886), anu katelah Kangjeng Prebu. Dina mangsa eta pamor Galuh cukup luhur.

Kumaha ari Ciamis? Kecap atawa ngaran Ciamis oge ngabogaan ajen, sabab eta kecap atawa ngaran teh milu mangung di sajarah. Ana pon kitu, lamun dibandingkeun jeung Galuh, ajen anu dipiboga ku kecap/ngaran Ciamis leuwih handap batan Galuh. Aya sababaraha paktor anu matak ngurangan ajen Ciamis. Kahiji, asal-usul kecap Ciamis basajan pisan. Kadua, kecap Ciamis henteu ngabogaan harti anu jero sarta henteu ngandung ajen palsapah saperti kecap "galuh". Katilu, kecap/ngaran Ciamis dipake ngaganti Galuh, nepi ka kiwari tacan kakoreh, naon alesanana jeung tujuanana. Lamun kecap Ciamis jolna ti urang Galuh, tangtu "amis" anu dimaksud nyaeta harti "amis" dina basa Sunda. Kana hal naon eta kecap "amis’ teh dilarapkeunana? Sanajan di Galuh aya daerah-daerah anu ngahasilkeun gula kawung, tapi Galuh henteu disebut daerah produsen gula. Lamun kecap "amis" dina harti kiasan, kiasan tina naon?

Sakumaha geus disebutkeun, kecap "amis" dina basa Jawa nuduhkeun bau hanyir. Loba nu nyebutkeun, yen kecap Ciamis dilarapkeun jadi ngaran daerah anu asalna Galuh, cenah mimitina mah diucapkeun ku urang Jawa (Mataram). Urang Mataram nyebut kitu dumasar kana kayaan di Galuh. Dina hiji waktu di puseur Galuh kaambeu bau hanyir getih. Eta getih teh getih manusa. Memang di daerah Galuh kungsi aya kajadian anu ngabalukarkeun ambayabahna getih manusa anu bobor karahayuan dina adu jurit atawa dihukum mati ku pihak Mataram. Kajadian anu ngabalukarkeun di Galuh bajir getih, di antarana nyaeta tragedi di Ciancang (Utama) taun 1739 anu katelah "Bedah Ciancang". Harita Ciancang dirurug ku mangrewu-rewu barandal ti Banyumas. Mangratus-ratus barandal akhirna tiwas ku prajurit Ciancang anu dibantuan ku pasukan ti Sukapura, Limbangan, Parakanmuncang jeung Sumedang.

Lamun seug bener yen sebutan Ciamis anu jolna ti urang Mataram teh dumasar kana banjir getih anu kungsi kajadian di Galuh, hartina sebutan Ciamis teh ngandung panghina. Naha urang Galuh narima kitu bae kana eta panghina? Dumasar kana hal-hal anu geus disebutkeun, kecap Galuh leuwih loyog, leuwih merenah dipake deui ngaran daerah jeung pamarentahan anu ayeuna disebut Ciamis. Cindekna mah, ngaran Ciamis ganti deui ku Galuh! Eta pamikiran asana henteu kaleuleuwihi, sabab luyu jeung ajen Galuh anu nepi ka kiwari dipikareueus ku urang Galuh.

Hapunten, sanes "goong nabeuh maneh" sareng "agul ku payung butut", eta pamikiran kungsi dikedalkeun ku sim kuring dina pasamoan Wargi Galuh tanggal 19 Januari 2003 anu diayakeun di Aula Unpad Jalan Dipati Ukur 35 Bandung. Kabeneran eta pasamoan diluuhan ku gegeden ti Pemda Ciamis, nyaeta Bapa Bupati sareng Bapa Sekda. Mugia bae aranjeuna masihan perhatosan, sabab sabagian Wargi Galuh anu hadir dina eta pasamoan, narima kalayan daria kana pamikiran sim kuring. Teu mustahil, anu boga pamikiran kitu teh sanes sim kuring wungkul. Lamun wargi Galuh reueus kana ngaran Galuh, lain ngandung harti yen urang Galuh ngabogaan sikep sukuisme. Eta sikep teh wajar tapi luhung, sabab ngebrehkeun sikep ngamumule jati diri, teu lali ka purwadaksina. Urang Galuh kudu miboga tabeat anu loyog jeung palsapah kagaluhan.

Dumasar kana kecap "galuh" anu miboga harti nu jero - iwal ti harti anu disodorkeun ku van der Meulen - jeung ajen nu luhur, sacara teori, ngaran Galuh bisa jadi pameungkeut pageuhna "kaduluran", khususna di antara sasama urang Galuh. Eta potensi teh cukup penting hartina pikeun otonomi daerah (otda), sabab otda ngandung harti kudu ngamangpaatkeun sagala daya nu aya di daerah, kaasup SDM (Sumber Daya Manusa). Mugia asal ngaran Galuh balik deui ka Galuh, tinekanan. (*)

---

A. Sobana Hardjasaputra