Pamali jeung Sanget

Teng manuk teng, anak merak kukuncungan
Uyah mah tara tees ka luhur
Melak cabe jadi cabe, melak bonteng jadi bonteng.

Ngahaja dina ieu tulisan dibubukaan ku nyutat 3 paribasa Sunda. Maksudna mah keur tatapakan pamiangan tujuan ieu tulisan. Dina paribasa kahiji jeung kadua, eusina ngagambarkeun hubungan antara anak jeung nu jadi kolotna. Lain hubungan genetis wungkul, tapi hubungan patalina, adat kabiasaan, tabeat, watek jeung sifat anak. Hade gorengna anak ditangtukeun ku bekel atikan jeung pangajaran ti kolotna. Ari paribasa katilu, eusina nuduhkeun mun urang melak hade tangtu jadina ge hade, melak goreng jadina goreng. Hade jeung gorengna budak gumantung kana pepelakanana ti nu jadi kolotna.

Anak, sacara kodratna lahir dina kaayaan suci bersih lir kapas nu nyacas bodas. Rek jadi hideung, rek jadi beureumna teh kapan kumaha kolotna. Cara dina keretas tea mah budak teh lir keretas bodas tulisaneun. Rek ditulisan ku nu rocet atawa ku nu rapih, gumantung ka nu nulisanana. Sakumaha dina ajaran Islam ge aya hadis nu nerangkeun yen orok gubragna ka alam dunya dina kaayaan suci bersih, rek di-Islamkeun, di-Nasranikeun, atawa di-Majusikeun teh gumantung indung jeung bapa, nu jadi kolotna. Kolot boga kawajiban nangtukeun pikahareupeun anakna. Rek sina hade, rek sina goreng, rek Islam, Nasrani, atawa Majusi kumaha kolot nu ngurus jeung ngatik ngadidikna. Di dieu, pangaruh kolot teh gede pisan dina lebah nangtukeun atikan jeung didikan ka nu jadi anak.

Jaman baheula, para karuhun Sunda tetela geus boga padika keur nangtukeun papagon hirup anak incu buyut turunanana. Ajaran atawa papagon hirup nu kitu teh ceuk istilah populerna mah disebut "Kearifan Tradisi" atawa aya oge nu sok nyebut "Kearitan Lokal" tea. Nya eta sarupaning ajaran, aturan, padika, tetekon, papagon hirup jeung palsapah hirup nu asalna tina "luang ti papada urang". Cindekna gumelarna kawijakan hirup nu turun-tumurun teh biasana ngeunteung tina alam sabudeureun. Contona mangrupa babasan, paribasa, kapamalian, uga, cacandran, sanget, rupa-rupa upacara adat, jampe-jampe, paparikan-sisindiran, jeung sajabana. Eusina leubeut ku rupaning silib, sindir, siloka, simbul, jeung sasmita.

Dina ngalarapkeun papagon-papagon hirup teh, budak wajib narima jeung kudu taat tur tumut kana aturan ti kotot. Naon bae nu diajarkeun ku kolotna, mangka budak kudu daek nurut, teu meunang mungpang. Mun aya budak anu wani-wani nambalang atawa mungpang kana nasehat-nasehat, piwejang sarta wurukan ti nu jadi kolot, eta budak sok disebut sasar pikir, budak wangkelang, budak bontongor, budak bangkar warah, budak teu nyaho di kanyaah kolot, jeung sajabana.

Ari sipating budak, kapan masih polos tea. Adat-adatanana estuning bawaan ti kodratna mah eusianeun keneh. Mun rek ngarobah adat budak sangkan jadi jelema cageur, bageur, bener, singer, jeung pinter teh nya ku kolotna. Mun tea mah kolotna geus beak dengkak mere atikan jeung didikan ka nu jadi anak, tapi eta budak masih keneh teu bisa robah adat, nya dalah dikumaha atuh. Antuknya sok lahlahan nyebut "Ah da geus kitu we meureun takdirna."

Konsep atikan kolot baheula, najan bisa wae can paamprok jeung ajaran Islam, tapi geuning dina enas-enasna mah geus ngamalkeun ajaran Islam. Contona lebah konsep "Amar ma’ruf nahiy munkar", kapan kolot urang, Karuhun Sunda geus wawuh jeung eta konsep. Aya ajaran panyaram lampah salah jeung pangjurung atawa papatah pikeun lampah bener, nu nyampak dina babasan jeung paribasa. Upamana dina lebah nyaram lampah salah, dina paribasa nyampak mangpirang-pirang conto paribasa anu eusina nyaram. Saperti utah biwir nyiru rombengeun, ulah gindi pikir belang bayah, ulah kabawa ku sakaba-kaba, ulah cul dogdog tinggal igel, ulah nangkeup mawa eunyeuh, jeung sajabana. Kitu deui dina lebah nitah milampah hade, kapan rea babasan jeung paribasa nu eusina nitah migawe bener atawa rupa-rupa kahadean. Saperti kudu hade gogog hade tagog, kudu leuleus jeujeur liat tali, kudu ngadek sacekna nilas saplasna, kudu landung kandungan laer aisan, jeung rea-rea deui.

Ari nu boga kawajiban nepikeun papagon-papagon hirup jeung rupaning atikan lian ti kolot teh nyaeta guru jeung ratu (pamarentah). Lantaran nya maranehna pisan nu geus loba luangna dina kahirupan, geus loba pangalaman hirup, jeung nyaho pait peuheurna hirup. Tapi pikeun budak mah, peran kolot pisan anu kacida dominan mah, sabab nu di imah ngatik jeung ngadidik budak sacara langsung teh kolot. Ari nu disebut kolot teh, bisa indung jeung bapa, bisa nini-aki, atawa buyut urang. Tegesna mah saha bae anu aya patalina jeung pakuat-pakaitna nasab tur nembongkeun kanyaahna ka budak tea. Ku lantaran kolot teh jadi sumber atikan pikeun budak, atuh sagala rengkak jeung paripolahna teh sawadina jadi conto tuladeun budak. Aturan bebeneran anu ceuk ukuran kolot kudu kitu, nya budak ge nurutan kudu kitu.

Kolot urang baheula, sarengkak jeung saparipolahna teh estuning tarapti jeung ati-ati. Lebah nerapkeun ajaran atawa atikan ka budak tara ku cara togmol atawa langsung nerag. Tapi sok dibalibirkeun ku rupaning dongeng-dongeng pieunteungeun, dongeng-dongeng bangsa jurig jeung dedemit, atawa ku nyieun aturan-aturan panyaram nu disebut PAMALI.

Kecap pamali nurutkeun Kamus Umum Basa Sunda LBSS (1994) mah cenah sagala hal anu sok aya matakna nurutkeun kapercayaan karuhun, saperti ulah sok lalangiran, pamali, matak ditinggalkeun maot ku indung; ulah sok diuk dina lawang panto, pamali, matak nongtot jodo. Ari cek RA Danadibrata mah nu disebut pamali teh nyaeta larangan sepuh urang anu maksudna teu meunang ngalakukeun hiji pagawean lantaran sok aya matakna, upamana lalaki teu meunang nyekel asiwung, pamali, matak peluh; ngome beas, pamali, bisi dijual ka oa; nu keur reuneuh teu meunang ngadahar intip, pamali, bisi bali orok kaluarna hese; nu keur reuneuh teu meunang ngadahar tutut, pamali, bisi tunduh dina waktu keur ngalahirkeun, jeung sajabana. Sedengkeun R.Satjadibrata mah nerangkeun harti pamali teh nyaeta larangan karuhun, upamana ulah nyoo seuneu, ulah nyoo beas, ulah nginjeum jarum tipeuting, jeung sajabana.

Cindekna pamali teh sarupaning pantrangan-pantrangan anu kudu dijauhan, anu teu meunang dipilampah, sabab lamun dirempak bakal nimbulkeun mamala. Jadi mun budak rek milampah hiji pagawean anu teu parok jeung aturan kolot, kolot urang baheula cukup nyebut "teu meunang, pamali, bisi matak anu..." Ku kitu ge, budak teh sok tara loba tatanya deui, estuning nurut we da maksudna kalawan lantip tur surti ku kolotna geus dibejaan. Basana ge cukup ku "ulah kitu sabab bisi kitu". Eusina siga nu nyingsieunan, padahal disatukangeun lalangse eta panyaram teh aya maksud anu nyamuni, anu kudu disurahan, anu kudu dipikiran deui. Tah bakal kaharti jeung kabukana rasiah eta silib, sindir atawa siloka dina eta kapamalian teh lamun budakna geus jadi jelema sawawa, geus mikir dewasa, geus loba luangna.

Upama dipikir saliwatan mah asa aneh, naha ari kolot-kolot urang baheula ka nu jadi anak teh sok loba pisan nyaram atawa mantrang? Jeung mantrang atawa nyaramna teh ngan wungkul ka barudak deuih, da ka anu geus sawawa mah tara, komo ka nu geus laki-rabi mah tara pisan. Geura we, cenah dahar itu teu meunang, pamali; dahar ieu teu meunang, pamali. Kitu deui ngalakukeun itu pamali, ngalakukeun ieu pamali. Sigana teh ampuh pisan, cukup ku nyebut pamali ge, ku budak kudu digugu jeung tara aya nu wani mungpang.

Kaalaman ku sorangan, baheula, jaman keur budak, boh ku indung bapa, boh ku nini aki sok remen ditegor pamali teh. Upamana waktu meuncit hayam, biasana rek lebaran. Budak mah cenah teu meunang dahar ceker hayam, pamali, da bisi tulisanana goreng siga ceker hayam. Atawa budak mah teu meunang ngadahar tunggir, pamali sabab bisi engkena dipangnunggirkeun. Kitu deui bagian hulu hayam, budak teu meunang ngadahar hulu/otak hayam, pamali, da bisi huisan. Anu matak keuheul mah lebah bagean ati hayam, da puguh ngeungeunahna, budak dicaram, teu meunang ngadahar ati hayam, sabab cenah bisi jadi matak guranyih atawa bakal loba kasusah.

Conto sejenna pantrangan kapamalian nu ditibankeun ka barudak teh, utamana nu patali jeung dahareun. Saperti, teu meunang ngadahar cau sisina, sabab matak kasingsal; teu meunang dahar jantung, sabab matak jantungeun; teu meunang ngadahar cau dempet, sabab bisi engkena matak boga anak dempet; teu meunang beuki dahar suung, sabab bisi engkena suungeun; teu meunang dahar lopang, sabab matak belet; ulah beuki iwung awi gede, matak edan awi cawang; ulah ngadahar buah urut sesa kalong, sabab matak rodek/burung susu.

Aya deui panyaraman anu patali jeung pagawean, diantarana ulah meuleum batok, matak nyeri tuur; ulah meuleum daun cau baseuh, matak bau kelek; ulah meuleum suluh ti puhuna, matak malarat pakokolot, jeung saterusna.

Sakabeh panyaraman-panyaraman di luhur anu kasebut kapamalian tea, lamun dipikir saliwat mah siga nu teungteuingeun kolot urang teh. Hawek we sugan mah, rupaning kadaharan anu cek rarasaan mah ngeunah tur dipikahayang ku budak, bet sagala dicaram. Padahal lamun disurahan kalawan lantip tur surti, breh we kapanggih maksudna.

Apanan kolot mah ngatik ka barudak teh ngarah nurut tur nerap, sarta dimana geus sawawa atawa jadi kolot deui, rupaning ajaran teh diamalkeun. Tetela geuning aya maksud di satukangeun lalangse kecap pamali teh. Di dinya nyampak ajaran tradisional nu kudu disurahan kalawan wijaksana. Kolot urang baheula nyaram sotenan maksudna sangkan urang ulah boga sipat hawek, sagala di dahar teu inget ka batur. Kapan pangawakan budak mah kawatesanan, mangka dimana dahar ge kudu diukuranan ulah sagala hayang, ulah sagala didahar, nepi ka matak meakkeun batur. Kitu deui pantrangan-pantrangan nu patali jeung make tur ngagunakeun tutuwuhan atawa sasatoan. Sasatna lain teu meunang tapi ngatur sangkan ulah dibeakeun. Jantung cau upamana, kapan eta teh pibabakaleun buah cau, lamun jantungna diala terus dipake kadaharan samemena, meureun moal jadi buah. Atuh moal aya buah cau. Suung oge kapan jaman harita mah teu dipelak, tapi jadi ku sorangan. Mun terus diala sarta dijadikeun kadaharan kalawan teu make aturan, meureun gancang beakna. Tah eta teh hiji gambaran yen kolot urang baheula mah wijaksana jeung nyaah ka alam sabudeureun. Sagala nu nyampak di alam teh keur manusa, tapi teu meunang sagawayah make jeung ngagunakeunana, kudu make aturan. Ku aturan nu sipatna teu tinulis saperti pamali tea ge geus cukup, da masrakat harita kukuh pengkuh, tuhu jeung taat disiplin kana aturan nu geus dijieunna.

Kecap pamali oge tetela ampuh pikeun ngaraksa jeung ngariksa kalumangsungan lingkungan alam sabudeureun. Kecap pamali bisa nyegah pagawean anu bakal ngabalukarkeun ruksakna lingkungan. Upamana pikeun ngaraksa jeung ngariksa leuweung, masarakat Sunda buhun, kolot urang baheula, nyieun aturan mana leuweung anu meunang disaba, jeung mana leuweung anu teu meunang disaba. Nya aya aturan nu ngabagi babagian leuweung jadi leuweung larangan jeung leuweung tutupan nu dipahing diganggu, komo deui diruksak mah. Ngan wungkul leuweung nu teu kaasup leuweung larangan jeung leuweung tutupan anu meunang disaba sarta dicokot mangpaatna. Jadi, asup ka leuweung tutupan jeung leuweung larangan mah pamali pisan, sabab mun dirempak bakal nimbulkeun mamala. Ieu teh estuning wijaksana jeung cerdas, sabab geuningan karuhun urang, kolot baheula geus ngalaksanakeun konsep konservasi leuweung anu ngalestarikeun leuweung katut pangeusina. Kaharti ku akal, kapan nya leuweung nu jadi sumber nyimpen cai jeung nyegah tina bencana alam banjir atawa longsor teh. Sabab mun leuweungna ruksak, sumber cai jeung sumber alam, flora katut fauna nu aya di leuweung bakal ruksak nepi ka beakna.

Aya conto sejen anu patali jeung ngatur, ngajaga, ngaraksa jeung ngariksa tutuwuhan nu nyampak di alam. Upamana dina lebah nuar tatangkalan, boh kai, boh awi. Karuhun urang pantrang ngalakukeun dina 2 poe nu dianggap sakral nyaeta poe Salasa jeung poe Jumaah. Naon sababna? Kapan poe Salasa teh sok dipake poe pasar, ari poe Jumaah, kapan poe ibadah umat Islam, ngalaksanakeun sholat Jum’ah. Lamun unggal poe dina saminggu diwenangkeun kitu wae nuar awi atawa kai, meureun bakal beak sagala tatangkalan teh, pangpangna ari awi jeung kai mah sok dipake bahan keur nyieun imah. Pon kitu deui dina cara nuar awi, teu meunang sagawayah tapi kudu dipilih tina dapuran awi anu pangjerona, anu umur awina geus kolot, sabab lamun nu ngorana dituaran atuh bakal tumpur. Dina ngala kawung oge, anu meh saban bagian ngabogaan mangpaat, karuhun urang teu sagawayah ngagasab tangkal kawung, tapi diatur ku tata-titi nu rintih make upacara adat, ngahoramat kanu dianggap ngageugeuhna. Balukarna tara aya tangkal kawung nu wani-wani diruksak, malah diraksa jeung diriksa da ngahasilkeun lahang pigulaeun. Kitu deui cara melak pepelakan, cara pare di sawah atawa di huma teu sagawayah, tapi diatur ku papagon-papagon adat tradisi, ku cara make upacara adat.

Lian ti kapamalian, pikeun ngaraksa jeung ngariksa lingkungan alam sabudeureun, pangpangna tempat dimana nyampak sumber huluwotan cai, anu biasana mah sok dibarung ku ayana tatangkalan kai anu galede, kolot urang baheula nyieun aturan atawa papagon ku cara nyebutkeun yen eta tempat teh SANGET. Ari sanget teh hartina dina eta tempat aya sabangsaning jurig atawa dedemit anu ngageugeuh. Lamun digunasika atawa diganggu komo deui diruksak mah, tangtu jurig nu ngageugeuh eta tempat bakal mawa mamala. Ku cara kitu ge eta tempat teh aman, tara aya nu wani-wani ngadatangan, sok komo ngaruksak atawa nuar kaina mah. Harita mah dikitukeun teh percaya we. Ku aturan ayana jurig nu ngageugeuh nepi ka meunang sebutan sanget tea, sumber-sumber alam nu nyampak di dinya jadi aman. Sirah cai atawa huluwotan cai teu diganggu, kitu deui tatangkalanana oge aman. Sabalikna lamun eta sumber cai jeung kaina diruksak ku cara dibabad dituaran, geus tangtu caina bakal orot, malah nepi ka saatna pisan ge teu mustahil.

Perkara percaya ka sabangsaning jurig atawa siluman jeung bangsa dedemit teh memang ampuh pikeun ngajaga, ngaraksa jeung ngariksa lingkungan alam sabudeureun, lain bae ngariksa tutuwuhan tapi deuih jeung sasatoana oge. Contona lauk cai. Di daerah Kuningan, aya sabangsa lauk kancra purba, anu ngan aya hiji-hijina di Kuningan wungkul. Ti baheula nepi ka ayeuna tetep langgeng lestari, sabab teu aya nu wani-wani ngala, komo nepi ka ngadahar laukna mah. Padahal eta teh jenis lauk nu kaasup langka tur teu nutup kamungkinan saenyana mah mun didahar ge matak ngeunah. Tapi ku lantaran diterapan aturan buhun ti karuhun Sunda SANGET tea, eta lauk tetep abadi malah ngalobaan, tur ekosistemna oge dipiara jeung dipusti-pusti, henteu diganggu. Kiwari eta lauk tara aya nu wani ngala, tapi ukur dipake objek wisata di Taman Pemandian Air Cigugur Kuningan.

Tetela geuningan, karuhun urang, kolot baheula, leuwih wijaksana jeung leuwih cerdas lebah ngaraksa jeung ngariksa lingkungan teh cukup ku papagon jeung aturan anu teu tinulis: PAMALI jeung SANGET. Hasilna nyugemakeun tur ditarurut deuih. Ari ayeuna kumaha? Manusa alam kiwari, anu cenah sok disebut jaman moderen dina nyanghareupan lingkungan alam sabudeureun beunang disebut kabalinger, da geuning alam teh diruksak, dieksploitasi jeung digunasika, nepi ka ruksakna. Atuh wawalesna teh nya bencana alam jeung bencana kamanusaan. Banjir, longsor, caah dengdeng, kalaparan, tigerat cai, hawa nyongkab panas, jeung sajabana.

Sigana, urang nu hirup di alam kiwari kudu ngimpleng mikiran deui papagon-papagon kolot baheula nu geus puguh benerna jeung puguh hadena, lebah miara jeung ngalestarikeun alam mah. Ulah aya basa katinggaleun jaman, atawa dianggap kuno. Sapanjang aya mangpaatna jeung gede gunana keur kahirupan, naon salahna mun eta papagon-papagon kolot baheula teh ditulad. Paling copelna, dipake eunteung pikeun mangsa pikahareupeun, supaya anak incu generasi sapandeurieun urang salamet.

Mangga nyanggakeun! Wallahu 'alam bishawab!

Cag...! (*)

---

Cece Hidayat