Basa Sunda Doel Sumbang

Doel Sumbang? Pasti sarerea ge pada apal. Penyanyi balada urang Bandung nu banting setir jadi penyanyi pop Sunda. Mimiti apal teh baheula jaman Iwan Fals anyar-anyar muncul. Teu lila ti harita ngaran Doel Sumbang mimti sering disabit-sabit. Mun Iwan Fals mawakeun lagu-lagu balada nu pinuh ku kritik sosiai, Doel Sumbang ge sarua. Bedana, rumpaka lagu-lagu Doel Sumbang karasana leuwih garihal, malah sakapeung aya nu semu-semu jorang. Contona bae dina lagu Juwita atawa Ceu Romlah.

Di Indenesia (atawa lain di urang bae kitu?) dimana aya penyanyi nu ngajaul ngaranna, pasti dina waktu anu singget bakal loba anu nurutan, bari miharep bisa ngahontal sukses sarua jeung nu diturutanana. Jaman Ebiet G. Ade upamana, basa lagu Camelia mimiti jadi sabiwir hiji, loba pisan penyanyi anu gaya nyanyina nurutan Ebiet. Sebut bae upamana Jamal Mirdad jeung Ade Putra. Kitu deui basa Iwan Fals mimiti ngajaul ngaranna, ana breng teh penyanyi anu lagu katut gaya nyanyina nurutan Iwan Fals. Aya sababaraha urang, diantarana bae Doel Sumbang, Tom Slepe, jeung Suburtahu.

Ngaranna ge nu pipilueun, tangtu nasibna mimilikan. Aya nu terus nanjung, tapi aya oge nu terus ngalelep. Ceuk para ahli mah, ieu teh bagean tina 'seleksi alam'. Dina enggoning milampah proses kreatipna, aya nu mogok, tapi aya oge nu terus-terusan ngulik sangkan manggihan ciri nu mandiri, nepi ka jadi beda jeung nu (tadina) diturutan. Sanggeus 'berproses' sakitu lilana, Doel Sumbang ahirna manggihan ciri mandiri nu ngabedakeun manehna jeung Iwan Fals. Najan akarna mah sarua, lagu-lagu balada nu ngandung protes atawa kritik sosial, tapi tetela Doel Sumbang mah leuwih napak tur leuwih karasa merenah dina adeg-adeg Sunda tur make basa Sunda tibatan ngagunakeun basa Indonesia.

Basa Doel Sumbang 'banting setir' ngagunakeun basa Sunda pikeun media artikulasi daya kreatifna, teu saeutik nu ngajebian, tur nganggap yen Doel Sumbang geus 'ngalacurkeun karep'. Loba nu nuduh Doel Sumbang ngan saukur ngudag materi, tur ninggalkeun hanca nu geus dibaladah samemehna, tegesna ngalesotkeun fungsi protes jeung kritik sosial ngaliwatan lagu-laguna. Ma'lum pas Doel Sumbang 'banting setir' teh keur booming lagu-lagu pop Sunda.

Tangtu teu kabeh nu dituduhkeun teh bener. Dina kanyataanana, sok sanajan mungkin bae sual ngudag materi jadi salah sahiji alesan, tapi tetela fungsi kritik jeung protes sosialna mah angger aya. Mangga tengetan lagu 'Pulisi Noban' upamana. Noban teh hartina 20 rebu. Eusina ngritik sual pulisi nu nepi ka kiwari loba keneh nu sok pungli di jalan. Kritik ka tentara baris kapanggih dina lagu 'Sono Ka Kodim', jeung rea-rea deui.

Tapi tukang kritik lain hartina teu bisa dikritik. Aya sababaraha kecap basa Sunda anu karasana aneh dina lagu Doel Sumbang. Upamana bae dina lagu 'Somse'.

...dimana-mana ge sami
pameget mah cararunih...

Kahartina ku kuring, kecap cararunih di dieu teh nuduhkeun jelema cunihin leuwih ti hiji. Jadi kuduna mah lain cararunih tapi carunihin. Jigana bae ieu teh ngudag rhytme jeung kecap dina pada saterusna:

...sawios, da sawios
cunihin ge kararasep...

Jigana bae ngarah kadengena adu manis antara kecap cararunih jeung kararasep.

Najan kitu, tetep we ieu teh teu bisa dijadikeun alesan pikeun ngarobah kecap anu geus baku. Aturanana, lamun kecap cunihin make rarangken 'ar' di tengah anu nuduhkeun 'plural' atawa jamak alias leuwih ti hiji, kuduna teh jadi carunihin, sabab lamun jadi cararunih mah tangtu kecap asalna lain cunihin, tapi cunih. Padahal sakanyaho kuring mah, dina basa Sunda euweuh kecap cunih.

Atawa tengetan geura rumpaka dina lagu Meni-Meni.

...popolotot ih meni geuleuh
buad-baeud ih meni geuleuh...

Bandingkeun jeung rumpaka dina lagu Somse.

Somse, alah mani somse
Eneng mani somse, sombong sekali...

Mangga tingali kecap meni jeung mani dina dua lagu ieu. Dina basa Sunda, euweuh kecap meni, aya oge mani. Kecap mani teh nuduhkeun pasipatan kaleuleuwihi atawa kacida.

Ngarah leuwih gampang neuleuman hartina, mending urang contokeun dina kalimah sapopoe:

Basa Sunda: "Maneh mah mani kitu ka urang teh."
Basa gaul: "Lu kok gitu banget sih sama gua."

Dina conto rumpaka lagu di luhur, katingali Doel Sumbang henteu konsisten dina ngagunakeun kecap meni atawa mani. Lian ti eta, bisa wae kecap meni dianggap leuwih genah kana ceuli nu ngadengekeun. Bahayana, ninggang ka barudak jaman ayeuna nu lolobana teu dibekelan atikan nu nyunda ku kolot katut lingkunganana, bisa wae kecap meni malah dianggap bener. Kabuktian, mun pangangguran ngadengekeun barudak ayeuna ngobrol, kecap meni leuwih mindeng kadenge tibatan kecap mani.

Teu dileuleungit, Doel Sumbang boga andil nu teu bisa dilalaworakeun dina enggoning mopulerkeun basa Sunda ka generasi ngora atawa nonoman Sunda. Lagu-lagu pop Sunda Doel Sumbang dipikaresep ku balarea, teu kolot teu budak. Tina resep kana laguna, pan lila-lila jadi wawuh (deui) kana basana, basa Sunda. Jadi, dikritik soteh ku sabab memang aya kritikeunana. Ieu mah itung-itung bahan geusan ngalelempeng nu can pati lempeng, ngarautan nu can pati lemes, ngarah hasilna leuwih munel tur mangpaat dina raraga 'nyundakeun' deui urang Sunda. (*)

---

Tata Danamihardja